Een terugblik op het COVID-beleid: Angst is een slechte raadgever (Prof. Zeger Debyser)

by Custodes | okt 30, 2023 | Opinie, Vrije Tribune | 0 comments

Prof. dr. Zeger Debyser is hoogleraar en hoofd van de onderzoekseenheid Moleculaire Virologie en Gentherapie aan de KU Leuven. Daarnaast is hij de N-VA-lijsttrekker in Leuven. Tot 2023 was professor Debyser lid van het Bio-ethisch Comité dat zich boog over de corona-adviezen. Vandaag schrijft hij voor het Custodes Instituut over het coronabeleid, de coronapas en de kindervaccinatie.

Zelf ben ik arts en viroloog. Ik ben geen deskundige over coronavirussen. Al bijna 40 jaar onderzoek ik het HIV virus. Eigenlijk hadden we weinig specifieke corona expertise in ons klein land. In alle openheid, ben ik daarnaast ook gemeenteraadslid in Leuven, een lokaal politicus. Maar ik schrijf dit essay in de eerste plaats als wetenschapper. Bovendien was ik tijdens deze pandemie als lid van het Bio-ethisch Comité co-voorzitter van een ad hoc werkgroep over COVID-vaccinaties^[1]. Onze werkgroep werd in oktober/november 2020, tijdens de tweede golf, opgestart. We brachten een viertal adviezen uit over respectievelijk de prioritering van de vaccinatie^[2], de coronapas^[3], vaccinatieplicht^[4] en kindervaccinatie^[5].

Vanuit deze functie maakte ik het coronabeleid vanop de tweede rij mee. Als adviseur hield ik me aan een zekere terughoudendheid. Enkel wanneer het grondig fout liep, zoals rond het CST en de kindervaccinatie, reageerde ik vanuit mijn verantwoordelijkheidsgevoel, steeds ingedekt door het Bio-ethisch Comité. Nu de pandemie voorbij is, voel ik me vrij om te spreken en het gevoerde beleid te duiden. Het is mijn academische plicht om kritisch te zijn en vragen te blijven stellen.

In retrospect zal ik hier een zelf-evaluatie maken over de coronapas en de kindervaccinatie. Als viroloog en als ervaringsdeskundige. Ik wil daarbij niet het grote gelijk claimen; zelf ben ik als ondertekenaar van het Wintermanifest^[6] en EvaluatieNu^[7] een groot pleitbezorger voor transparante evaluaties van het voorbije coronabeleid in dit land. Ook onze adviezen mogen geëvalueerd worden, maar daar is men bang voor. Angst is een slechte raadgever. In de brede Westerse wereld is er een debat gaande over het gevoerde coronabeleid. Bij ons is er schroom om dit debat te voeren. “Laat het los, Zeger”, kreeg ik zelf als advies vanuit mijn academische wereld. Soms doet het me denken aan gesprekken uit mijn kindertijd met mijn grootouders, die de tweede wereldoorlog hadden meegemaakt. Er mocht niet over worden gepraat. Een onverwerkt verleden. Als wetenschapper en als viroloog, kan ik daar niet mee akkoord gaan. Deze pandemie kan een vergelijking met een oorlog doorstaan. 30.000 doden, vrijheidsberovende maatregelen, een klap voor de economie, én zware maatschappelijke schade bij kinderen, jongeren en bij de sociaal zwakkeren. Terwijl wij virologen nog steeds de Spaanse griep, in al zijn facetten bestuderen, zouden we ons niet mogen uitspreken over het recent gevoerde corona-beleid in ons land?

“Laat het los, Zeger”, kreeg ik zelf als advies vanuit mijn academische wereld.”

Een argument dat in het debat over het coronabeleid vaak wordt aangehaald is het voortschrijdend inzicht. Dat klopt deels. SARS-CoV-2 was een nieuw virus en bij de start (de eerste golf) was er aanvankelijk weinig geweten over het virus en over de beste aanpak. Anderzijds betrof het een pandemie; hetzelfde virus trof de ganse wereldbevolking; men kon dus leren uit de ervaring en kennis die werd opgedaan in de landen die vroeger werden getroffen dan ons land. Zo was in het voorjaar van 2020 al duidelijk dat het ziekmakend vermogen en de daaruit volgende mortaliteit sterk leeftijdsafhankelijk waren en dat het virus zich ook in binnenruimtes via aërosolen kon verspreiden. Snel was ook duidelijk dat natuurlijke immuniteit na infectie beschermde tegen nieuwe infecties. Toch werd met deze drie gegevens weinig rekening gehouden in het gevoerde beleid tijdens de eerste golven. Wellicht zullen er doctoraten geschreven worden over hoe de wetenschappelijke inzichten hun weg niet vonden in het beleid van meerdere Westerse landen.

Ik wil hier mijn persoonlijke mening delen over twee maatschappelijke polarisaties: de coronapas en de kindervaccinatie.

De coronapas: van vrijheidspas tot vaccinatiedwang

Na ons advies over de prioritering van de vaccinatie, dat in grote mate is opgevolgd vooral wat betreft de absolute prioriteit voor het vaccineren van de senioren in de woonzorgcentra, kregen we al snel de vraag om na te denken over een “coronapas”. Moraalfilosofen kregen ruimschoots media-aandacht met het voorstel om bepaalde voordelen aan gevaccineerden te geven. Wij virologen en immunologen stonden aanvankelijk op de rem. Zo lang niet was aangetoond dat de vaccins — die daadwerkelijk beschermden tegen zware ziekte — ook beschermden tegen overdracht en besmetting, had zo’n coronapas eigenlijk geen zin. Te meer omdat systemische vaccinatie niet veronderstelt te beschermen tegen lokale besmetting ter hoogte van de slijmvliezen. In het voorjaar van 2021 verschenen enkele studies die leken aan te tonen dat de nieuwe mRNA vaccins ook beschermden tegen transmissie en besmetting. De European Centre for Disease Control (ECDC) gaf in het voorjaar 2021 ook aan dat dit vaccinatievoordeel bestond^[8].

Omdat het Bio-ethisch Comité bezorgd was over de maatschappelijke impact van de vrijheidsbeperkende maatregelen van het coronabeleid, steunden we het voorstel van een vrijheidsbevorderende coronapas. Tijdelijk, zeer tijdelijk, was het mogelijk om gevaccineerden toe te laten elkaar te bezoeken zonder mondmasker, konden gevaccineerden terug op reis en kon de gevaccineerde jeugd terug naar Pukkelpop. Ons Comité was beducht voor polarisatie. Daarom werden tal van restricties opgelegd aan deze pas. Dit was een overgangsmaatregel die zo snel als mogelijk moest worden afgebouwd. We beperkten de coronapas, die later door de regering ongelukkig “CST” (Covid Safety Ticket) werd gedoopt, tot reizen en concerten, maar sloten het uit voor sociale activiteiten en onderwijs, juist om maatschappelijke polarisatie te voorkomen. Een negatief testresultaat of een doorgemaakte infectie waren voor ons even geldige alternatieven voor een vaccinatie, dit om discriminatie te vermijden.

In de zomer van 2021, ik was op reis in Denemarken, verschenen preprints van studies uit Israël die aantoonden dat het beschermend effect van de coronavaccins tegen overdracht en infectie zeer tijdelijk was. Het was niet meteen duidelijk of de nieuwe deltavariant of een dalende immuniteit hiervoor verantwoordelijk was, maar voor mij was het zonneklaar: senioren liepen mogelijks terug risico, en een coronapas had geen zin. Omdat ik zelf de epidemiologische gegevens had bezorgd voor het advies rond de coronapas, voelde ik me verantwoordelijk. Ik contacteerde het comité en de media. De reactie was lauw. Enkel Doorbraak bracht het bericht in de zomer van 2021. Een beloofd interview in De Morgen werd geannuleerd. Tot overmaat van ramp reageerden de experten traag in de zomer van 2021. De booster voor senioren kwam er (te) laat en men begon te discuteren over de veralgemeende invoering van het CST, het Covid Safety Ticket.

In de zomer van 2021 had Macron in Frankrijk de passe sanitaire ingevoerd om de kwakkelende vaccinatiecijfers op te drijven. Frankrijk is traditioneel vaccinatie-avers, en Macron wou de vaccinatie indirect afdwingen. Met enig succes. En als het regent in Parijs, druppelt het in Brussel. Terwijl Vlaanderen fenomenale vaccinatiecijfers kon voorleggen, was Franstalig België in het zelfde bedje ziek als Frankrijk. Omdat minister Vandenbroucke en de Vivaldiregering een centralistische aanpak van het coronabeleid voorstonden, werd het CST eerst in Brussel en later in gans België ingevoerd. Enkel met een groen vinkje kon je dus nog op café. Zelf heb ik me daar bij experten en politici hevig tegen verzet. In het sterk gevaccineerde Vlaanderen, was een CST niet alleen zinloos (want men bestrafte de meest performante regio, in plaats van haar te belonen). Bovendien gaf men het signaal aan de babyboomers om met hun CST massaal op café- te gaan in plaats van hen een noodzakelijke booster te geven. In die golf waren de cijfers slechter in Vlaanderen dan in Franstalig België; zelfs de GEMS experten hebben dit later moeten toegeven.^[9]

Bovendien zette deze maatregel gevaccineerden op tegen niet-gevaccineerden, en zo ook vaak jongeren tegen ouderen. Maar zelfs nu volstond het nog niet. Er kwamen pleidooien voor vaccinatieplicht en voor een 1G beleid (waarbij niet-gevaccineerden aan een “main morte” werden onderworpen). Enkel na vaccinatie mocht je nog op café; zonder vaccinatie werd je maatschappelijk uitgesloten. In het Bio-ethisch Comité stelden we tot afgrijzen vast dat een niet verplichte, maar aanbevolen vaccinatie op minder dan 1 jaar tijd aanleiding gaf tot polarisatie in de samenleving.

“Veel heeft het niet gescheeld of niet-gevaccineerden kregen geen toegang meer tot de gezondheidszorg.”

De hoorzittingen in de kamer in het voorjaar van 2022 rond de vaccinatieplicht en het prevalent worden van het besmettelijke maar minder pathogene omicron, hebben uiteindelijk de inzichten doen rijpen. Maar veel heeft het niet gescheeld of niet-gevaccineerden kregen geen toegang meer tot de gezondheidszorg.

Uiteindelijk heb ik media-aandacht gekregen met mijn bezwaren het CST. Wellicht omdat journalisten zelf tot de conclusie kwamen dat dit geen rationeel beleid meer was. Maar als academicus heb ik ontzettend hard en lang moeten roepen vooraleer gehoord te worden. Al geef ik toe dat enkele telefoongesprekken achter de schermen uiteindelijk hebben meegeholpen om de vaccinatieplicht af te wenden.

Het is mijn overtuiging dat de omicronvariant de politiek de kans heeft gegeven om een bocht te maken. Het is ook mijn overtuiging dat angst een slechte raadgever is en via politieke peilingen en pop polls een te grote invloed heeft gehad op een wetenschappelijk verantwoord beleid. Zelfs in de 21ste eeuw. In een maatschappij waar de burgers bang zijn en bang worden gemaakt, ook door de media, worden sterke leiders op handen gedragen. Pop polls en motivatiebarometers ondersteunen de harde lijn. Zeker tegen een achtergrond waar dissidente stemmen worden gesmoord.

De kindervaccinatie

Reeds in maart 2020 bleek uit Chinese cijfers dat het mortaliteitsrisico door Covid-19 erg afhankelijk was van de leeftijd. Boven de leeftijd van 50 jaar steeg het risico exponentieel. Ook onderliggend lijden (obesitas, diabetes, vaatlijden) verhoogde het risico. Maar in tegenstelling tot klassieke influenza (griep) bleek het risico op jonge leeftijd gering. Dit inzicht is te weinig doorgedrongen in het beleid. In plaats van senioren extra te beschermen, werd de ganse maatschappij onder een stolp geplaatst.

“In plaats van senioren extra te beschermen, werd de ganse maatschappij onder een stolp geplaatst.”

Elk beleid moet worden afgewogen: wat zijn de voordelen en wat zijn de nadelen? Het is mijn kritiek dat de leeftijdsafhankelijkheid van het risico te weinig is meegenomen in het beleid. De nadelen van de vrijheidsberovende maatregelen en de (zeldzame, maar niet onbestaande) nevenwerkingen van de vaccins wogen veel zwaarder bij de jongeren. Het risico op zware ziekte en overlijden was bij hen zeer beperkt, tenzij bij onderliggende ziektes. Toch werden jongeren onderworpen aan allerlei beperkingen: speeltuinen werden gesloten, scholen werden in de eerste golf gesloten (en volgens sommige opiniemakers moesten de scholen zelfs gesloten blijven), sport- en jeugdactiviteiten (zelfs in open lucht) werden verboden. Het toppunt was dat sommige experten kinderen zelfs opzadelden met een schuldgevoel. Zonder wetenschappelijk bewijs en met bedenkelijke statistiek werden kinderen “de motor van de pandemie” genoemd. Zonder wetenschappelijk bewijs werden kinderen ervan beschuldigd de grootouders in gevaar te brengen. Deze polarisatie ten opzichte van jongeren vond zijn hoogtepunt in opiniestukken in de MSM en het Vlaamse vaccinatiebeleid.

Ons advies rond kindervaccinatie was terughoudend. Wellicht waren de vaccins veilig en zinvol bij onderliggende ziektes. Maar de farmabedrijven konden (of wilden) ons niet verzekeren dat de kindervaccins bescherming boden tegen de omicronvariant die toen de ronde deed. Dit was vreemd omdat men uit vroegere studies bij kinderen over sera beschikte waarmee seroneutralisatiestudies tegen omicron konden worden uitgevoerd. Het is een aloud principe in de geneeskunde dat we niet mogen schaden en bijgevolg het voordeel van het vaccin moest worden aangetoond. Eigenlijk beschikten we niet over al de nodige gegevens op het moment van het advies.

We brachten derhalve een voorzichtig advies uit: er mag gevaccineerd worden na omstandige uitleg, maar we bevelen dit niet aan, tenzij bij onderliggend lijden. Groot was onze verbazing toen minister Beke toch een aanklampende vaccinatiecampagne voor kinderen opstartte, tegen ons advies in. Had hij een slechte vertaling van het advies gekregen? Waren expertenbelangen in de vaccinatie-industrie de drijvende kracht achter deze campagne? Het antwoord daarop moet ik schuldig blijven. Ik kan alleen verzekeren dat de Vlaamse vaccinatiecampagne haaks stond op ons advies voor terughoudendheid. De povere en in de tijd beperkte bescherming door coronavaccinatie van infectie bij kinderen werd nadien aangetoond.^[10] Het heeft ons veel inspanning gekost om de teksten op de webstek van Zorg Vlaanderen uiteindelijk aan te passen. Vooral het onbegrip over natuurlijke immuniteit tartte elke wetenschappelijke verbeelding.

Maar los van de discussie over de zin van de kindervaccins, herinner ik zeer levendig de online vergaderingen met experten die kinderen de motor van de pandemie bleven noemen, wars van elk ethisch besef. O¹ok deze aspecten van een polarisatie naar kinderen en jeugd zouden eens mogen grondig geëvalueerd worden.

Besluit

De vrijheidsberoving die politieke partijen, zowel de progressieve als de liberale, met het 1G beleid voor ogen hadden, blijft voor mij erg zwaar om dragen. Een evaluatie is nodig om dit te duiden. Soms wordt de analogie gemaakt met het klimaatbeleid, waar ook angst wordt gebruikt om een bepaald gedrag of maatschappelijke verandering na te streven. De noodlottige en bewuste polarisatie, aangestuurd door experten, politici en media, wars van de wetenschappelijke onderbouw, boezemt mij nog steeds een onbehagen in. Velen, ook in mijn directe omgeving, zeggen me het los te laten. We zijn er vanaf. Maar ik probeer deze mechanismen nog steeds te begrijpen, om zo te voorkomen dat dergelijke vrijheidsberoving ooit nog opnieuw wordt ingezet voor andere politieke of maatschappelijke doelen.

Referenties: