Michael Freilich is kamerlid voor de N-VA en voormalig hoofdredacteur van Joods Actueel. Vandaag schrijft hij voor het Custodes Instituut over de positief joods-christelijke waarden.

Het fundament van mijn persoonlijke en publieke leven wordt gevormd door waarden die diep zijn ingebed in mijn religieuze achtergrond. Ze fungeren als mijn moreel kompas, gidsen mijn beslissingen en handelingen en bieden kracht en inspiratie in tijden van beproeving. In dit essay onderzoek ik deze positieve waarden, hun filosofische basis en hun relevantie in onze hedendaagse wereld.

Een belangrijk principe dat in zowel de joodse als de christelijke traditie te vinden is, is de Gouden Regel, ook wel bekend als het principe van ‘Wat gij niet wilt dat u geschiedt, doe dat ook een ander niet.’ Dit is een fundamentele ethische richtlijn die oproept tot empathie en respect voor de rechten en gevoelens van anderen. Het leert ons om anderen te behandelen zoals we zelf behandeld willen worden en om wederzijds respect en zorgzaamheid na te streven. Het legt de nadruk op de inherente waardigheid en waarde van elk individu en bevordert het idee dat we allemaal verbonden zijn door onze gedeelde menselijkheid.

De oorsprong van deze uitspraak is te vinden in vele religieuze tradities. In het jodendom wordt het vaak geassocieerd met Hillel de Oudere, een beroemde rabbijn uit de 1e eeuw voor de telling. Toen hij door een heiden werd gevraagd om de hele Thora (de joodse bijbel) samen te vatten terwijl hij op één been stond, antwoordde Hillel: “Wat voor jou verachtelijk is, doe dat niet met je naaste. Dat is de hele Thora, de rest is commentaar. Ga en leer.”

In het christendom komt deze regel terug in de woorden van Jezus in het Nieuwe Testament, specifiek in het boek Mattheüs (7:12): “Alles wat u wilt dat mensen voor u doen, doet u dat voor hen.” Dit wordt vaak de Gouden Regel genoemd en wordt gezien als een samenvatting van de christelijke ethiek.

Deze eenvoudige, maar krachtige regel is een moreel kompas dat ons helpt navigeren door complexe sociale interacties en bijdraagt aan een meer harmonieuze en respectvolle samenleving. Het stimuleert ons om over onze eigen belangen heen te kijken en ons in te zetten voor het welzijn van anderen.

Tikkun Olam

Een van de fundamentele concepten binnen het jodendom die een brug slaat naar de christelijke waarden, is het principe van ‘Tikkun Olam’, wat letterlijk ‘herstel de wereld’ betekent. Dit concept benadrukt onze gedeelde verantwoordelijkheid om de wereld te verbeteren en te helen. Het is een oproep tot actie, een uitnodiging om de gebreken in onze samenleving te erkennen en actief deel te nemen aan het proces van herstel en vernieuwing.

Of het nu gaat om het bestrijden van armoede, onrechtvaardigheid, discriminatie of milieuschade, Tikkun Olam onderstreept onze gedeelde verplichting om niet alleen te zorgen voor onszelf en onze directe gemeenschap, maar ook voor de wereld als geheel. Dit is een waarde die zowel joden als christenen inspireren om bij te dragen aan een meer rechtvaardige en vreedzame wereld.

Familiewaarden en respect

Centraal in de joodse traditie staan principes als respect voor ouderen en sterke familiewaarden. Het zijn er geen abstracte concepten, maar praktische leidraden voor het dagelijks leven. Ze vormen onze interacties met anderen en ons begrip van onze plaats in de wereld.

“Joodse ouderentehuizen hebben het moeilijk om te overleven, voornamelijk omdat ze geen ‘klanten’ meer kunnen vinden. Steeds vaker kiezen gezinnen ervoor om hun ouderen in eigen huis op te nemen in plaats van hen naar een tehuis te sturen.”

Respect voor ouderen benadrukt de waarde van de wijsheid en ervaring van de generaties voor ons. Het is een oproep tot luisteren, leren en het eren van de bijdragen van onze ouderen. Als vader probeer ik deze waarden aan mijn kinderen over te dragen, door hen de wijsheid van hun grootouders en andere ouderen in onze gemeenschap te laten waarderen. In de joodse gemeenschap zien we hier een fundamenteel verschil met de rest van de samenleving. Joodse ouderentehuizen hebben het moeilijk om te overleven, voornamelijk omdat ze geen ‘klanten’ meer kunnen vinden. Steeds vaker kiezen gezinnen ervoor om hun ouderen in eigen huis op te nemen in plaats van hen naar een tehuis te sturen.

Een ander pijnlijk fenomeen wordt veroorzaakt door de grote aantallen gezinnen om ons heen die uiteenvallen. Met grote bezorgdheid zie ik dat talloze Westerse gezinnen vandaag de dag niet lang standhouden. Bijna de helft van de koppels gaat uit elkaar, vaak met traumatische gevolgen voor de kinderen. Ook hier denk ik dat fundamentele gezinswaarden een houvast kunnen bieden. Gezinswaarden gaan over liefde, loyaliteit en wederzijdse steun – de attitudes die onze gezinnen bij elkaar houden. Ze gaan over de verantwoordelijkheden die we als gezinsleden tegenover elkaar hebben, de offers die we bereid zijn te maken voor elkaars welzijn en de vreugde en voldoening die we putten uit ons gedeeld leven.

Filosofische debatten en joodse denkers

Het verkennen van religieuze waarden leidt ons onvermijdelijk naar de filosofische debatten rond deze principes. Deze discussies, die vaak complex en genuanceerd zijn, bieden een dieper inzicht in deze ideeën, hun oorsprong en implicaties.

Een van de kernvragen is de aard van moraliteit zelf. Zijn morele waarden, zoals respect voor ouderen en familiewaarden, universeel of zijn ze cultuur- of religiegebonden? De joods-christelijke traditie stelt dat deze waarden universeel zijn, die fundamentele aspecten van de menselijke natuur en conditie weerspiegelen. Deze opvatting is geworteld in het geloof in een gemeenschappelijke menselijke waardigheid, die culturele, religieuze of sociale verschillen overstijgt.

Vooraanstaande joodse denkers zoals Maimonides, Martin Buber en Emmanuel Levinas hebben waardevolle bijdragen geleverd aan deze debatten. Ze hebben diepgaande inzichten gegeven in de aard van moraliteit, de rol van religie bij het vormgeven van morele waarden en hun relevantie in onze hedendaagse wereld. Hun ideeën hebben ook resonantie gevonden in het christendom.

Maimonides (Moses ben Maimon, 1138-1204), een groot religieus filosoof en scherpzinnig clinicus wiens invloed tot op de dag van vandaag voelbaar is, toonde aan dat kwaliteiten als mededogen, gezond verstand, het vermogen om te leren door ervaring en een gezonde scepsis tegenover gevestigde autoriteiten van belang zijn. Zijn ethische ideaal van de Middenweg, dat hij aan het judaïsme ontleende, herhaalt zich in zijn medische werken en zijn oproep aan tijdgenoten om preventieve geneeskunde te bedrijven.

Aan de andere kant focuste Martin Buber op het relationele aspect van moraliteit. Hij introduceerde het concept van “ik-jij”-relaties, gekenmerkt door wederzijds respect en erkenning van de unieke individualiteit van de ander. De kern van Bubers dialoogtheorie – dat we niet moeten proberen God te begrijpen in abstracte, intellectuele termen, maar een relatie met Hem moeten aangaan – is alleen mogelijk als we oprechte relaties met elkaar aangaan. Hierbij stelde hij “ik-jij” tegenover “ik-het”, de manier waarop we mensen en de wereld om ons heen vaak behandelen: als objecten voor eigen gebruik.

Emmanuel Levinas zag de relatie tot God niet als losstaand, maar als inherent verbonden met onze relatie tot anderen. Hij stelde dat het oneindige zich manifesteert in het gezicht van de ander, waarbij God niet direct betrokken is, maar wordt gezien als de Onkenbare. Wanneer we de oproep van de ander beantwoorden, ‘zien’ we God in hun gelaat. Dit plaatst God niet boven ons, maar veeleer op aarde, te vinden in het gelaat van de weerloze ander. Hiermee legde Levinas vooral de nadruk op de ethische verantwoordelijkheid jegens de “ander”. Zijn leven en werk zijn een oproep tot verantwoordelijkheid, respect en zorg voor onze medemensen. Zo worden waarden uit het geloof niet slechts gezien als theoretische concepten, maar als praktische richtlijnen die ons moeten helpen een leven van zorgzaamheid, verantwoordelijkheid en respect voor de waardigheid van de ander te leiden.

De Holocaust: Een getuigenis van overleving en solidariteit

De Holocaust, beschouwd als een van de meest duistere episodes in de menselijke geschiedenis, heeft een blijvende impact gehad op de joods-christelijke relaties. Het was een tijdperk van ongekende verschrikkingen, waar helaas ook bepaalde leden van de katholieke kerk zich medeplichtig aan maakten. Tegelijkertijd werd het een periode waarin andere geestelijken in hun meest gekoesterde waarden getest werden en waar, in veel gevallen, toch medemenselijkheid door de duisternis lieten schijnen.

Kazerne Dossin in Mechelen blijft een sombere herinnering aan deze tijd. Deze legerkazerne gebouwd in 1756 door de Oostenrijkers werd tijdens de Tweede Wereldoorlog door de nazi’s gebruikt als doorgangskamp voor Joden, Roma en Sinti. Dankzij de centrale ligging, de nabijheid van de spoorlijn en de ommuurde structuur was het een ideaal deportatiecentrum. Van juli 1942 tot september 1944 werden 25.490 Joden en 353 Roma en Sinti vanuit Kazerne Dossin voornamelijk naar Auschwitz-Birkenau getransporteerd. Slechts 1.395 van deze gedeporteerden overleefden de Holocaust, een tragedie van enorme omvang.

Mijn grootvader, Louis Davids, was één van 25.490. Wat hij deed was bewonderenswaardig en gedurfd. Hij sprong uit de trein naar Auschwitz en brak daarbij zijn arm op meerdere plaatsen, maar hij overleefde. Dat hij kon overleven, had hij te danken aan steun en hulp van geestelijken binnen de katholieke kerk die hem onderdak boden. Hij bracht de rest van de oorlog in een klooster door. Deze persoonlijke familiegeschiedenis benadrukt de diepe banden die geloofsgemeenschappen kunnen vormen. Het getuigt van de kracht van solidariteit en empathie, waarden die fundamenteel zijn voor zowel de joodse als de christelijke tradities.

De Holocaust was een tijd van intens lijden en groot verlies, maar ook een tijd die buitengewone moed en menselijkheid aan het licht bracht. Mensen en gemeenschappen weerstonden, vaak met gevaar voor eigen leven, de krachten van haat en intolerantie. Ze boden hulp en steun aan degenen in nood en belichaamden de waarden van mededogen, solidariteit en respect voor de menselijke waardigheid.

In het aangezicht van zulke tegenspoed dienden deze waarden als een baken van hoop, een herinnering aan onze gedeelde menselijkheid en een oproep tot actie. Ze blijven ons vandaag inspireren en herinneren ons aan onze verantwoordelijkheid om op te staan tegen onrecht, om degenen in nood te helpen en te streven naar een wereld gekenmerkt door respect, mededogen en rechtvaardigheid.

Aansporing tot Weldadigheid

In de huidige wereld blijven de waarden die de basis vormen van de joods-christelijke tradities enorm belangrijk, in ieder geval voor mij, mijn familie, mijn gemeenschap en mijn parlementair werk. Ze dagen mij uit om te streven naar samenwerking binnen het politieke bestel, om te strijden tegen onrechtvaardigheid en op te komen voor anderen.

“Bij dit verhaal word ik herinnerd aan een citaat van de beroemde joodse filosoof Abraham Joshua Heschel: “Toen ik jong was, bewonderde ik slimme mensen. Nu ik oud ben, bewonder ik goede mensen.”

Om het belang van deze waarden te illustreren, wil ik een verhaal delen uit de Tweede Wereldoorlog: Rabbijn Alexander D. Goode, een joodse aalmoezenier bij de Amerikaanse marine, bevond zich aan boord van de USAT Dorchester, dat in de Noord-Atlantische Oceaan werd getorpedeerd door een Duitse onderzeeër. Rabbijn Goode hielp samen met drie andere aalmoezeniers – van verschillende geloofsovertuigingen – de paniekerige soldaten in reddingssloepen. Toen de reddingsvesten op waren, gaven de aalmoezeniers hun eigen vesten aan de soldaten. Ze werden voor het laatst arm in arm gezien, samen biddend toen het schip zonk. De opoffering van rabbijn Goode en zijn collega aalmoezeniers is een testament van de kracht van eenheid, medeleven en onbaatzuchtigheid. Waarden die centraal staan in zowel de joodse als de christelijke traditie.

Bij dit verhaal word ik herinnerd aan een citaat van de beroemde joodse filosoof Abraham Joshua Heschel: “Toen ik jong was, bewonderde ik slimme mensen. Nu ik oud ben, bewonder ik goede mensen.”

Voor mij vat dit de essentie van onze waarden samen – een oproep tot goedheid, mededogen en een leven gewijd aan anderen. Het is een aansporing die ik elke dag probeer te beantwoorden in mijn persoonlijk leven, in mijn rol als parlementslid en in mijn interacties met de samenleving.