Prof. em. Bernard Spitz, MD, PhD is arts en emeritus hoogleraar aan de Katholieke Universiteit Leuven alwaar hij verloskunde en medische plichtenleer doceerde. Professor Spitz zetelt in de adviesraad van het Custodes Instituut. Vandaag schrijft hij voor het instituut over natuur, schoonheid en haar politieke dimensies.

De westerse samenleving polariseert. Ideeën en hun meesters trekken zich terug in loopgraven en wensen zich niet langer te spiegelen aan andere, uitdagende perspectieven. Dit gebeurt in een wereld waarin de maatschappelijke cohesie hoe dan ook onder druk staat door globalisatie, toenemende secularisatie, economische dispariteit, hyperindividualisme en onverschilligheid. Harmonisch en creatief samenleven verder mogelijk maken wordt hierdoor een prioritaire uitdaging.

Gedeelde waarden vormen de basis voor maatschappelijke samenhang. Traditionele pijlers zoals land, taal, volk, godsdienst en sport verliezen hun verenigende invloed. Zelfs ‘de natuur’, ondanks een zekere gedeelde ecologische sympathie, polariseert Noord en Zuid, arm en rijk, stad en platteland, akker en natuurgebied, inheemse soorten en exoten, uranium en koolstofdioxide, vandaag en morgen. Maar wanneer men, zoals paus Franciscus betoogt in zijn encycliek Laudato Si, eerbied voor de natuur koppelt aan schoonheid, opent zich een nieuwe piste. Schoonheid wordt hier niet alleen begrepen in de esthetische zin, maar ook als goedheid; met een ‘schone’ mens bedoelt men inderdaad vaak een goede mens.

Natuur en schoonheid inspireren de mens en roepen een gevoel van verwondering op. Ze inspireren en bevorderen een spirituele verbondenheid, maar naast een esthetische aantrekkingskracht hebben natuur en schoonheid ook diepgaande politieke implicaties. We verkennen hoe de beleving van natuur als schoonheid vorm kan geven aan milieubeleid, hoe het een gevoel van collectieve verantwoordelijkheid stimuleert, hoe het bewegingen voor sociale en ecologische rechtvaardigheid inspireert, en, persoonlijk, hoe het wonder van nieuw menselijk leven de professionele keuzes van de auteur heeft beïnvloed.

De kracht van esthetiek

Schoonheid, of deze nu te vinden is in adembenemende landschappen of delicate bloemen, in desolate woestijnen of oneindige hemels, heeft het potentieel om politieke acties te beïnvloeden. Het esthetisch en ethisch waarderen van de natuur wekt emoties op die mensen motiveert om het milieu te koesteren en te beschermen. Milieubeleid dat prioriteit geeft aan het behoud van natuurlijke schoonheid en ecosystemen kan zo voortkomen uit publieke pleitbezorging gedreven door de esthetische aantrekkingskracht van de natuur.

“Schoonheid, of deze nu te vinden is in adembenemende landschappen of delicate bloemen, in desolate woestijnen of oneindige hemels, heeft het potentieel om politieke acties te beïnvloeden.”

Regeringen en beleidsmakers baseren zich vaak op de schoonheid van de natuur bij het opstellen van milieubeleid. Ze streven ernaar om schilderachtige landschappen te beschermen, bedreigde diersoorten te beschutten en de biodiversiteit te vrijwaren vanuit een – soms moeilijk te beschrijven – intrinsieke waarde(ring). Milieubescherming wordt dan niet alleen gezien als een pragmatische noodzaak, maar als een manier om de fascinerende schoonheid van de natuur te behouden en te bakeren.

Collectieve verantwoordelijkheid en sociale rechtvaardigheid

Het ervaren van schoonheid in de natuur bevordert een gevoel van collectieve verantwoordelijkheid. Wanneer mensen de pracht van de natuurlijke wereld zien als een geschenk dat met zorg moet worden behandeld, ervaren en erkennen ze de niet vrijblijvende opdracht deze te beschermen voor toekomstige generaties. Schoonheid in de natuur verenigt zo diverse gemeenschappen, overstijgt politieke en sociale grenzen en smeedt een collectieve identiteit waarin het behoud van natuurlijke wonderen centraal staat.

Het snijpunt van natuur, schoonheid en politiek is terug te vinden binnen milieubewegingen die parallel opkomen voor sociale rechtvaardigheid. Milieuschade treft gemarginaliseerde gemeenschappen inderdaad ongemeen hard. Ze worden blootgesteld aan een hogere graad van milieuverontreiniging en ervaren ernstige gezondheidsproblemen als gevolg van lucht-, bodem- en waterverontreiniging. Leden van deze communities hebben slechts beperkte middelen om zichzelf te beschermen en worden politiek minder vaak en minder passioneel vertegenwoordigd. Een integrale ecologie onderkent de verbondenheid van mens, natuur en sociale dimensie en pleit voor een eerlijke verdeling van lasten en baten. Ze benadrukt het belang van het luisteren naar de stemmen van degenen die het hardst worden getroffen en van een inclusieve besluitvorming. De meest kwetsbaren kunnen daarnaast dienen als authentieke voorbeelden van een soberder en duurzamer leven.

Eigendom impliceert niet alleen rechten, maar ook de plicht om zorg te dragen voor de publieke sfeer. Naast een algemeen ‘respect’, denken we aan zwerfvuil en het gewone onderhoud van de openbare ruimte, maar eveneens aan de transformatie van beschadigde of verloederde gebieden tot levendige, veerkrachtige en waardevolle ecosystemen. Gerestaureerde landschappen zoals stedelijke groengebieden of gemeenschapstuinen kunnen een uiting zijn van zorg voor de schepping. Deze ruimtes verfraaien niet alleen de stedelijke omgeving, maar dienen ook als platform voor sociale cohesie en politieke betrokkenheid, en kunnen zo bijdragen aan de opbouw van duurzame gemeenschappen.

De natuur als bron van verzet

Door de geschiedenis heen is de schoonheid en spirituele betekenis van de natuur een bron van inspiratie en verzet geweest tegen onderdrukkende politieke systemen. Dit geldt zowel voor inheemse bewegingen die hun voorouderlijk land beschermden, als voor milieuactivisten die protesteren tegen de vernietiging van natuurlijke biotopen en ijveren voor natuurherstel. De politieke betekenis van schoonheid in de natuur ligt in haar vermogen om bewegingen te mobiliseren die machtsstructuren uitdagen en pleiten voor rechtvaardigheid.

De politieke betekenis van schoonheid in de natuur daagt ons ook uit om economische systemen te herdenken. Het conventionele streven naar onbeperkte economische groei botst op zijn grenzen en gebeurt al te vaak ten koste van de natuurlijke pracht en praal. Het erkennen en waarderen van een inherente, universele schoonheid in de natuur kan de ontwikkeling van alternatieve economische modellen bevorderen die duurzaamheid, circulariteit, behoud en een eerlijke verdeling van hulpbronnen prioriteren. Door de perceptie van natuurlijk schoonheid te globaliseren en onze economische logica in vraag te stellen, kunnen politieke systemen op poten gezet worden die ecologische harmonie en menselijk welzijn bevorderen.

Uit mijn professioneel leven

Na een al lange, theoretische en praktische loopbaan in de voortplantingsgeneeskunde, is mijn bewustzijn diepgaand beïnvloed door de schoonheid en het wonder van nieuw menselijk leven. Als bevoorrechte onderzoeker en getuige van het meesterlijk mechanisme van de conceptie, van de zwangerschap en van de vele andere complexe processen die zich in het menselijk lichaam afspelen, heb ik de waardering voor de schoonheid die inherent is aan het scheppen van leven als het ware ingeademd. De verbazingwekkende aard van deze ‘natuurlijke’ processen werkt responsabiliserend, en stimuleert het verlangen om, door het delen van deze verwondering, bij te dragen aan het maatschappelijk welzijn.

Het wonderlijke in nieuw menselijk leven wakkert automatisch de passie aan om wetenschappelijke kennis en technologische innovaties op dit gebied te bevorderen. Dit omvat onder andere vruchtbaarheidsbesef, veilige zwangerschappen, de preventie van vermijdbaar (zwangerschaps)leed en de betekenis van bepaalde zwangerschapsaandoeningen voor eigen gezondheid. Een groter bewustzijn van de verbazingwekkende aspecten van deze biologische processen stimuleert een meer empathische en holistische attitude, die verbondenheid, waardigheid en welzijn van individuen bevordert.

De politieke betekenis van de schoonheid van nieuw menselijk leven gaat verder dan individuele ervaringen. In een bredere context heeft dit ook diepgaande implicaties voor het vormgeven van beleid met betrekking tot reproductieve rechten en plichten, toegang tot gezondheidszorg en het ontwikkelen van ethische richtlijnen. Toegang tot reproductieve gezondheidszorg en gezinsplanning wordt niet alleen een kwestie van persoonlijke keuze, maar ook een kwestie van sociale rechtvaardigheid. Hierbij streeft men ernaar ervoor te zorgen dat alle mensen, ongeacht hun omstandigheden, eerlijke kansen hebben om hun verlangen naar verantwoord ouderschap te vervullen en hun reproductieve rechten en plichten uit te oefenen.

“Daarbovenop is verwondering vooral, en wellicht het belangrijkst, een goddelijk middel om ons wakker te schudden uit onze onverschilligheid.”

Bovenal herinnert het wonder van leven ons aan de onderlinge verbondenheid van ons bestaan. Het wijst naar de gemeenschap met anderen, voor gelovigen ook met de Andere, maar ook naar de delicate balans tussen menselijke bloei en het behoud van de natuurlijke wereld. Het dwingt ons na te denken over de impact van onze handelingen op het milieu, te streven naar een integrale ecologie, duurzame praktijken en ecosystemen te beschermen en veilig te stellen voor de toekomstige generaties.

Getroffen worden door schoonheid en natuur transformeert niet alleen onze relatie met de omgeving, maar faciliteert ook de maatschappelijke cohesie die nodig is om onze acties in overeenstemming te brengen met een duurzame en rechtvaardige toekomst voor onze planeet. Daarbovenop is verwondering vooral, en wellicht het belangrijkst, een goddelijk middel om ons wakker te schudden uit onze onverschilligheid.